Bạn có biết: Tại sao gần 40% người Việt cùng mang họ Nguyễn?

Sự lạ lùng của họ

Họ phổ biến nhất tại Mỹ là họ Smith. Theo điều tra dân số năm 2010, khoảng 0.8% người Mỹ mang họ Smith. Tại Việt Nam, họ phổ biến nhất là họ Nguyễn. Các bạn biết khoảng bao nhiêu người Việt Nam mang họ Nguyễn không? Câu trả lời là đâu đó trong khoảng 30 đến 40 phần trăm dân số. 14 họ phổ biến nhất tại Việt Nam chiếm khoảng 90% dân số. Trong khi 14 họphổ biến nhất của nước Mỹ thì sao? Chỉ chiếm ít hơn 6% dân số.

Tại Mỹ, một đất nước nhập cư, họ đóng một vai trò vô cùng to lớn. Nó có thể xác định được bạn được sinh ra tại làng nào; nghề nghiệp của tổ tiên bạn trong quá khứ; ông cha của bạn đã di cư đến Mỹ bao lâu; tôn giáo của bạn; địa vị xã hội của bạn.

Cũng tại Mỹ, họ Nguyễn lại chẳng thể xác định được gì hơn rằng bạn là người gốc Việt. Thông thường người mang họ Nguyễn không thể tra cứu được xa hơn một hoặc hai thế hệ về gia phả của họ, cũng sẽ không thể dùng Google để tìm hiểu nhiều hơn về dòng họ của họ.

Sự khác nhau đó cho thấy họ thật lạ lùng: nó là một sự sáng tạo đáng kinh ngạc ở hầu hết các nơi trên thế giới, trong khi đó nhiều nơi trên thế giới họ lại không mang ý nghĩa quá quan trọng. Việt Nam là một trong những nơi đó.

Mục đích của việc sử dụng họ và nguồn gốc họ Nguyễn

Họ được bắt đầu ghi nhận tại Việt Nam khoảng năm 111 TCN, là khi bắt đầu thời kỳ 1000 năm Bắc thuộc bởi sự xâm chiếm của nhà Hán Trung Quốc (đã có nhiều cuộc khởi nghĩa lẻ tẻ nổ ra trước khi người Việt đánh đuổi hoàn toàn người Trung Quốc vào năm 939). Trước thời gian đó, không ai thực sự biết người Việt Nam sử dụng họ như thế nào vì thiếu những ghi chép của lịch sử. Thậm chí, từ “Việt Nam” cũng bắt nguồn từ tiếng Trung Quốc. Từ “Việt” (Yuè) trong từ “Việt Nam” (Yuènán) là phiên âm tiếng Việt của chữ Trung Quốc khi mô tả những người ở phía Đông Nam tỉnh Vân Nam.

Rất có khả năng người Việt trước khi bị người Trung Quốc đô hộ không sử dụng họ. Điều này hoàn toàn bình thường. Trước thế kỷ thứ 18, rất nhiều nơi trên thế giới không dùng họ. Thứ được dùng thông dụng hơn cả chính là “tên cha ông”, có nghĩa là tên đầy đủ của bạn sẽ được dịch thành một từ mang nghĩa như “Steve con trai của Bob”. Tên cha ông nhắc đến thế hệ liền trước, hiện tại vẫn đang được dùng ở nhiều nơi trên thế giới, đặc biệt là các quốc gia ở bán đảo Scandinavi và Trung Đông.

Bạn sẽ không có một khái niệm nào về việc sử dụng họ nếu đất nước bạn không bị xâm chiếm bởi một quốc gia đã sử dụng họ. Những quốc gia đi xâm chiếm như La Mã, Norman (Pháp), Trung Quốc, và sau đó là Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Đức và Mỹ. Chính người Trung Quốc đã mang khái niệm họ vào Việt Nam.

Người Trung Quốc dùng họ hàng ngàn năm nay, thỉnh thoảng dùng nó để xác định sự xâm chiếm, địa vị xã hội, hay thành viên một nhóm nhỏ nào đó. Rất lâu trước khi người Trung Quốc xâm chiếm Việt Nam, người Trung Quốc đã có một hệ thống họ phức tạp nhằm phục vụ cho một mục đích rất căn bản: đánh thuế. “Dưới sự thống trị của những người Trung Quốc xâm lăng, thông thường người Trung Quốc dùng họ để giữ ghi chép về thuế”, theo lời ông Stephen O’Harrow — Viện trưởng Viện Ngôn Ngữ Ấn Độ Dương — Thái Bình Dương và Trưởng bộ phận Tiếng Việt của Đại học Hawaii tại Mānoa. “Họ dùng một số lượng họ có hạn để cấp cho những người mà họ kiểm soát”.

Về cơ bản, người Trung Quốc (và sau đó là người La Mã và người Pháp) chiếm đất và dân, và họ cần một cách nào đó để kiểm soát dân, để có thể đánh thuế. Nhưng hầu hết những nơi đó lại không có họ, chính là điều khiến nhà quản lý đau đầu. Làm sao để có thể chắc chắn rằng bạn đang đánh thuế đúng một người tên Long, khi có cả tá người tên Long trong cùng một làng, đó có thể là “Bác Long”, cũng có thể là “Anh Long”.

Do đó người Trung Quốc bắt đầu cấp họ cho dân. Họ cấp phát họ một cách ngẫu nhiên, nhưng gốc gác của các họ phần lớn đến từ họ của người Trung Quốc, hoặc phiên âm tiếng Việt bắt nguồn từ chúng. Ví dụ, họNguyễn bắt nguồn từ họ Ruan của Trung Quốc (phiên âm là: ruǎn, đọc là ru-oẵn, ai học tiếng Trung Quốc hẳn không xa lạ với từ này). O’Harrow nói “Tôi đoán là các viên quan người Trung Quốc dùng chính họ của họ để cấp cho những người do họ quản lý”. Điều này rất hay xảy ra; xu hướng của các nhà cầm quyền về việc ban phát họ của họ cho những người mà họ xâm lược có thể thấy khắp nơi từ Phillipines (với rất nhiều người mang họ Tây Ban Nha) cho đến Mỹ (nơi mà người Mỹ da đen thường mang tên của những người chủ nô lệ) cho đến bang Goa của Ấn Độ (với các họ Bồ Đào Nha).

Bản thân họ Ruan của người Trung Quốc cũng có thể xuất phát từ một dạng tên Trung Quốc cổ xưa, hoặc cũng có thể xuất phát từ một loại đàn cổ có tên gọi là ruan (ND — loại đàn có thùng gỗ hình tròn, 4 dây, gần giống với đàn nguyệt hay đàn kìm ở Việt Nam, còn có tên gọi là Qin pipa — phiên âm là “Tần tì bà” — nhưng không phải đàn tì bà). Ai mà biết được. Dù thế nào đi nữa thì gần như chắc chắn rằng, các viên quan bậc trung người Trung Quốc, khi tìm một cách thức để gọi tên những người Việt Nam đang sống trong vùng đất do họ vừa mới chiếm lấy, đã quyết định đơn giản rằng tất cả họ đều sẽ được gọi là Ruan — mà sau này trở thành Nguyễn.

Cách phát âm từ Nguyễn

Bây giờ hãy dành chút thời gian để nghiên cứu cách phát âm từ Nguyễn (phần này dành cho người nước ngoài là chủ yếu). Nếu tìm kiếm trên Google, bạn sẽ thấy có hàng chục cách hướng dẫn để phát âm chính xác từ này. Tất cả chúng đều không sai, nhưng vấn đề nằm ở chổ sẽ không có một cách thật sự chính xác nhất để phát âm từ Nguyễn. Việt Nam có nhiều cách phát âm theo vùng miền, mà sự khác biệt lớn nhất là giọng Bắc và giọng Nam. Người miền Nam có xu hướng nuốt chữ trong lời nói, nên Nguyễn sẽ được phát âm nghe như “Guyễng”. Người miền Bắc thì không như thế, do đó họ phát âm nghe như “Nguyễn”.

Mọi việc trở nên phức tạp hơn bởi sự di cư của người Việt. Nhằm mục đích hòa nhập một cách dễ dàng hơn với người bản địa, các tên Tây đã được sử dụng một cách phổ biến — chắc chắn bạn đã từng nghe các tên như Johnny Trí Nguyễn hay Charlers Nguyễn — nhưng mà họ Nguyễn còn sót lại trong tên vẫn gây ra sự khó khăn đối với người phương Tây khi phát âm. Chữ “Nguyễn” bắt đầu bằng chữ “Ng”. Đây không phải là một âm sắc mà người phương Tây dùng khi bắt đầu một từ. Do đó, người ta có xu hướng đọc chệch đi để phát âm suôn sẻ hơn từ này, chính điều này tạo ra nhiều cách phát âm có thể chấp nhận được của từ Nguyễn. (Mà nói gì thì nói, nếu một người tên là Johnny Trí Nguyễn nói rằng sẽ không sao cả nếu bạn đọc họ Nguyễn của anh ấy là “Nuyễn” thì ai muốn bàn cãi gì nữa?). Nhưng vấn đề là cách phát âm từ Nguyễn biến đổi rất nhiều.

Lý do dẫn đến sự phổ biến của họ Nguyễn

Quay lại vấn đề đánh thuế và quản lý hành chính. Không ý nào trong cả hai giải thích tại sao Nguyễn lại trở thành họ phổ biến tại Việt Nam. Và có rất nhiều quan lại bậc trung của Trung Quốc cấp phát họ cho người Việt Nam. Tại sao họ Nguyễn lại trở nên phổ biến tới vậy?

Mặc dù họ được sử dụng ở Việt Nam từ rất lâu đời (trong thời kỳ người Trung Quốc xâm chiếm) trước khi nó trở thành một trong những họ quan trọng nhất thế giới, nhưng người Việt Nam dường như chưa bao giờ quan tâm nhiều đến điều đó. Chúng chưa bao giờ là cách thức chính để người Việt Nam gọi lẫn nhau hoặc nghĩ về chính họ.

“Tiếng Việt không có đại từ, như ‘he’ (anh ấy), ‘she’ (cô ấy), ‘you’ (bạn) hoặc ‘they’ (họ) trong tiếng Anh” — O’Harrow nói. Thay vào đó, cách thông thường để gọi lẫn nhau là một thứ mà O’Harrow gọi là một “cụm từ quan hệ gia đình không có thực”. Cơ bản là bạn gọi người khác bằng tên của họ, cộng thêm một từ bổ nghĩa dựa trên mối quan hệ gia đình (không có thực) với bạn, chính là thứ chỉ ra mối quan hệ giữa người nói và người nghe. Nếu bạn đang nói đến người bạn tốt của chúng ta, Long, và anh ấy cùng độ tuổi với bạn, có thể bạn sẽ gọi anh ấy là “anh Long” (dù hai người không phải là anh em trong gia đình). Để định vị sự khác nhau về tuổi tác hoặc giới tính, hoặc sự tôn trọng, bạn có thể dùng những từ như “cô/dì/mự/thím/bác” (phụ nữ), “bà” hoặc “cháu” thay thế cho từ “anh”.

Tại Việt Nam, họ vẫn tồn tại, nhưng không quá quan trọng. Và vì nó không quan trọng nên bạn có thể đổi họ nếu họ mới có thể giúp ích cho bạn. Chúng ta không thực sự biết họ tại Việt Nam có được dùng cùng một cách như nhau trước và trong khi người Trung Quốc xâm chiếm hay không, nhưng từ xưa đến nay, người Việt Nam có xu hướng lấy họ của bất kỳ ai đang nắm quyền tại thời đó. Nó được xem như là một cách thể hiện lòng trung thành. Điều này bắt buộc một sự thay đổi họ thường xuyên tương ứng với sự kế vị của những triều vua khác nhau. Trên tất cả, bạn chắc hẳn không muốn tranh giành họ với vị vua đời trước.

Theo O’Harrow “Truyền thống thể hiện lòng trung thành với những vị vua bằng cách lấy họ vua chắc hẳn là lý do khiến họ Nguyễn trở nên phổ biến ở Việt Nam”. Các bạn chắc có thể đoán được triều vua cuối cùng tại Việt Nam là triều vua nào chứ? Vâng, chính là nhà Nguyễn, trị vì từ năm 1802 đến 1945. Có thể có rất nhiều người mang họ Nguyễn trước thời gian đó, nhưng tỉ lệ người mang họ Nguyễn chắc chắn đã tăng vọt trong suốt khoảng thời gian nhà Nguyễn trị vì.

Thậm chí xu hướng lấy họ của nhà cầm quyền không phải chỉ duy nhất tại Việt Nam. Nó cũng xảy ra tại Triều Tiên với họ Park, bắt nguồn từ vua Hyeokgeose Park, người đã lập ra triều đình trị vì gần 1000 năm — Silla — một trong Tam Quốc Triều Tiên. Theo lý thuyết, tất cả những ai mang họPark tại Triều Tiên đều có chung tổ tiên là vị vua đó. Nhưng sau cách mạng bần nông năm 1894, rất nhiều bần nông nhận họ Park như một biểu tượng cho sự bãi bỏ chế độ phân biệt giai cấp trong xã hội.

Họ Nguyễn tại Mỹ

Người Mỹ gốc Việt, với hơn 1,5 triệu dân, việc mang họ Nguyễn là một đề tài phức tạp. “Nó nghĩa là người Việt Nam, nhưng khi có đến 40% dân số Việt Nam mang họ Nguyễn, nó không còn mang nhiều ý nghĩa nữa”, theo Kevin Nguyễn, một người bạn của tôi đang làm Phó Biên tập phiên bản số của tạp chí GQ. “Nếu tôi có con, tôi sẽ không thực sự bận tâm lắm nếu chúng mang họ Nguyễn vì nó không thực sự gắn chúng với bất kỳ điều gì bên ngoài xã hội, ngoại trừ, có lẽ là ‘không — phải — Mỹ — trắng’”.

Kevin không thể dùng các trang web như 23andMe hay Ancestry.com (ND — các trang web dùng để tra cứu phả hệ của một người nào đó dựa trên AND của họ) hoặc bất kỳ các trang nào tương tự để tra cứu về gia phả của mình. Có một điều rằng, trang 23andMe chỉ có một tập mẫu rất nhỏ về các ADN của châu Á. Do đó, nó không thể cho ta biết gì thêm ngoài thông tin “châu Á”. “Thậm chí nếu tôi muốn đăng ký tài khoản tại một trang web kiểu tra cứu thông tin gia phả, tôi không nghĩ nó có thể cho nhiều thông tin, bởi vì không thể tra cứu quá nhiều với họ Nguyễn của tôi, và cũng không có bất kỳ thông tin nào về những người cụ tổ trước ông bà tôi tại Việt Nam”, Nguyễn nói, “Nghe có vẻ hay, nhưng tôi không nghĩ đó là một cách để biết nhiều hơn về gia phả dòng họ”.

Xu hướng tra cứu những thứ liên quan đến họ tên của một người không phải là cách mà tất cả người Mỹ sẽ quan tâm. Họ của tôi dường như không tồn tại trước khi ông cố của tôi đến Mỹ vào đầu thế kỷ thứ 20; kết quả tìm kiếm trên trang web dừng ngay tại bản danh sách những người đã lên tàu (dùng để vượt đại dương đến Mỹ).

“Rất là buồn cười khi mọi người biết chi tiết hoặc tự hào về dòng họ hoặc những di sản của họ, nó hoàn toàn là quyền của họ”, Nguyễn nói, “Chắc chắn rằng ai cũng quan tâm đến họ của họ, cho đến khi họ gặp nguy hiểm (vì vấn đề sắc tộc), và dòng họ kết thúc tại đó (ND — khi bị nguy hiểm thì người ta sẽ đổi sang họ khác để được an toàn)”. Khi quay ngược bánh xe lịch sử, từ hành động cấp họ một cách vô tư để kiểm soát thuế má của các quan lại bậc trung người Trung Quốc, cho đến khi người dân thường xuyên phải đổi họ để cố gắng không bị xem như kẻ thù của các triều vua đương thời, họ Nguyễn là họ cuối cùng của chuỗi sự kiện đó.