Trà Quận công phu nhân Trần Thị: Người phụ nữ duy nhất trong số các khai quốc công thần triều Nguyễn

Trong số 15 vị khai quốc công thần được vua Gia Long (1802–1820) truy phong vì những đóng góp to lớn trong buổi đầu dựng nghiệp, chỉ có duy nhất một nhân vật nữ: Trà Quận công phu nhân Trần Thị. Cuộc đời và sự nghiệp của bà không chỉ là minh chứng cho tài năng quân sự và lòng quả cảm hiếm có của một nữ lưu, mà còn phản ánh bối cảnh chính trị đầy biến động của thời kỳ phân tranh Lê–Mạc–Trịnh–Nguyễn. Lăng mộ của bà hiện vẫn được lưu giữ tại làng Diêm Trường, xã Vinh Hưng, huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên-Huế, nơi người dân địa phương kính cẩn gọi bà là “Bà Trà”. Những giai thoại về bà, từ việc đánh giặc trên phá Tam Giang đến việc góp công lớn vào chiến thắng bước ngoặt của Nguyễn Hoàng, vẫn được truyền tụng qua nhiều thế hệ.

Bối cảnh lịch sử: Nguyễn Hoàng và hành trình Nam tiến
Để hiểu được tầm quan trọng của Trà Quận công phu nhân Trần Thị, cần đặt câu chuyện của bà trong bối cảnh lịch sử đầy rối loạn của thế kỷ XVI. Năm 1527, Mạc Đăng Dung phế truất nhà Lê sơ, lập nên nhà Mạc, mở ra thời kỳ phân tranh kéo dài giữa nhà Mạc và các thế lực trung hưng nhà Lê. Nguyễn Kim (1476–1545), một trung thần của nhà Lê, đã rút sang Ai Lao (Lào ngày nay) để tập hợp lực lượng, đưa Lê Trang Tông (Lê Duy Ninh, trị vì 1533–1548) lên ngôi, khôi phục nhà Lê tại vùng Thanh Hóa và Nghệ An. Tuy nhiên, sau khi Nguyễn Kim bị đầu độc chết vào năm 1545 (theo một số nguồn, do hàng tướng của nhà Mạc là Dương Chấp Nhất ám hại), quyền lực rơi vào tay con rể ông là Trịnh Kiểm (1503–1570). Điều này gây ra mâu thuẫn nội bộ trong phe trung hưng nhà Lê, khi nhiều tướng lĩnh cho rằng quyền bính nên thuộc về Nguyễn Uông – con trai trưởng của Nguyễn Kim, lúc bấy giờ giữ chức Tả Tướng quân – thay vì Trịnh Kiểm.

Sự nghi kỵ giữa Trịnh Kiểm và dòng họ Nguyễn nhanh chóng leo thang. Nguyễn Uông đột tử trong hoàn cảnh bí ẩn, khiến người em trai Nguyễn Hoàng – con thứ của Nguyễn Kim – lo sợ cho tính mạng của mình. Theo Đại Việt sử ký tục biên, Nguyễn Hoàng đã tìm đến Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491–1585) để xin lời khuyên. Câu nói nổi tiếng “Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân” (dãy Hoành Sơn là nơi che chở muôn đời) được cho là kim chỉ nam dẫn lối Nguyễn Hoàng xin Trịnh Kiểm cho vào trấn thủ vùng Thuận Hóa (1558), một vùng đất hoang sơ, xa xôi, và đầy hiểm nguy thời bấy giờ. Với sự chấp thuận của Trịnh Kiểm – người có lẽ xem đây là cơ hội để loại bỏ đối thủ tiềm tàng – Nguyễn Hoàng bắt đầu hành trình khai phá phương Nam, đặt nền móng cho cơ nghiệp nhà Nguyễn sau này.

Dẫu vậy, mối quan hệ giữa Trịnh Kiểm và Nguyễn Hoàng vẫn căng như dây đàn. Trịnh Kiểm không ngừng giám sát và tìm cách triệt hạ Nguyễn Hoàng, lo ngại ông sẽ tập hợp lực lượng chống lại triều đình Đông Đô (nhà Lê–Trịnh). Năm 1571, khi Nguyễn Hoàng ngày càng củng cố được quyền lực ở Thuận Hóa và Quảng Nam, Trịnh Kiểm quyết định hành động. Ông sai Tham đốc Mỹ Lương, cùng hai tướng Văn Lan và Nghĩa Sơn, âm mưu tiêu diệt Nguyễn Hoàng tại dinh Vũ Xương (nay thuộc Quảng Trị).

Chiến thắng bước ngoặt và vai trò của Trà Quận công phu nhân
Cuộc tấn công của phe Trịnh Kiểm được chuẩn bị kỹ lưỡng. Mỹ Lương chia quân làm hai cánh: Văn Lan và Nghĩa Sơn mai phục tại huyện Minh Linh (Quảng Trị), trong khi chính Mỹ Lương dẫn quân bí mật qua đường núi đến Cầu Ngói (Hải Lăng, Quảng Trị), hẹn ngày cùng tiến đánh dinh Vũ Xương. Tuy nhiên, Nguyễn Hoàng sớm nhận được tin báo từ thám tử. Ông lập tức triển khai kế hoạch phản công: phó tướng Trà Quận công Trương Trà được lệnh đánh bại cánh quân của Văn Lan và Nghĩa Sơn, trong khi Nguyễn Hoàng đích thân dẫn quân phục kích doanh trại Mỹ Lương vào ban đêm.
Trận đánh tại Cầu Ngói diễn ra chóng vánh và ác liệt. Quân của Mỹ Lương bị bất ngờ, tan rã nhanh chóng; chính Mỹ Lương bỏ chạy vào rừng nhưng không thoát được và bị giết chết. Trong khi đó, tại xã Phúc Bố (nay thuộc Quảng Trị), Trà Quận công Trương Trà giao chiến với cánh quân của Văn Lan và Nghĩa Sơn. Dù quân Nguyễn chiếm ưu thế ban đầu, Trương Trà bất ngờ trúng tên tử trận, khiến tình hình trở nên nguy cấp. Chính trong hoàn cảnh này, Trần Thị – phu nhân của Trương Trà – đã xuất hiện như một biểu tượng của lòng quả cảm và tinh thần chiến đấu.

Theo truyền thuyết được lưu truyền tại địa phương, sau khi nhận tin chồng hy sinh, Trần Thị không ngần ngại khoác chiến bào, đội nón chóp, cầm giáo, cưỡi voi dẫn quân lao vào trận chiến để báo thù. Dưới sự chỉ huy của bà, quân Nguyễn nhanh chóng áp đảo kẻ thù. Nghĩa Sơn dù cố cầm cự nhưng không chống nổi, bị bắn chết tại trận. Văn Lan, chứng kiến thất bại của đồng bọn, dẫn tàn quân giao chiến thêm một lúc nhưng cũng phải bỏ chạy về Thanh Hóa khi quân của Nguyễn Hoàng – vừa chiến thắng Mỹ Lương – kịp thời đến tiếp viện. Chiến thắng này không chỉ bảo vệ được cơ nghiệp non trẻ của Nguyễn Hoàng mà còn khẳng định vị thế của ông trước mối đe dọa từ Trịnh Kiểm.

Nguyễn Hoàng, trong niềm vui chiến thắng, đã hết lời ca ngợi công lao của Trần Thị. Ông phong bà làm Quận phu nhân, ban thưởng hậu hĩnh và tổ chức lễ an táng trang trọng cho Trà Quận công Trương Trà. Đến năm 1805, khi vua Gia Long chính thức lập triều Nguyễn và truy phong công thần, Trần Thị được xếp vào hàng “Khai quốc công thần đệ nhị cấp” – một vinh dự hiếm có dành cho một nữ nhân trong lịch sử phong kiến Việt Nam.

Ý nghĩa lịch sử của công lao Trần Thị
Vậy tại sao chỉ với một trận đánh, Trà Quận công phu nhân Trần Thị lại được triều Nguyễn đánh giá cao đến vậy? Để trả lời câu hỏi này, cần xem xét bối cảnh chính trị và quân sự đặc thù của thời điểm năm 1571. Lúc bấy giờ, Nguyễn Hoàng mới bắt đầu xây dựng cơ đồ ở Thuận Hóa và Quảng Nam, một vùng đất còn hoang sơ, dân cư thưa thớt, và tiềm lực quân sự yếu kém so với quân Trịnh ở Đàng Ngoài hay quân Mạc ở Đông Đô. Thêm vào đó, Trịnh Kiểm luôn coi Nguyễn Hoàng là mối họa lớn, không ngừng tìm cách triệt tiêu ông. Chiến thắng trước Mỹ Lương, Văn Lan và Nghĩa Sơn không chỉ là một thắng lợi quân sự, mà còn mang ý nghĩa sống còn đối với sự tồn vong của thế lực Nguyễn Hoàng trong giai đoạn đầu Nam tiến.
Hơn nữa, vai trò của Trần Thị trong trận đánh này không chỉ nằm ở tài năng quân sự mà còn ở ý nghĩa biểu tượng. Là một nữ lưu sẵn sàng ra trận thay chồng, bà thể hiện tinh thần bất khuất và trách nhiệm lớn lao – những phẩm chất thường được ca ngợi trong văn hóa Nho giáo thời bấy giờ. Công lao của bà được vua Gia Long ghi nhận trong chiếu chỉ năm 1805: “Trà Quận công phu nhân là bậc nữ lưu, gánh vác chí lớn của kẻ trượng phu, đem thân lâm trận, bắn giết quân giặc rất cừ. Công lao to lớn vĩnh viễn lưu truyền, danh thơm chẳng mất.” Điều này cho thấy triều Nguyễn không chỉ tôn vinh bà vì chiến công cụ thể, mà còn vì giá trị tinh thần mà bà đại diện.

Trà Quận công phu nhân Trần Thị là một nhân vật đặc biệt trong lịch sử Việt Nam, không chỉ vì bà là nữ khai quốc công thần duy nhất của triều Nguyễn, mà còn vì những đóng góp mang tính bước ngoặt trong buổi đầu hình thành cơ nghiệp nhà Nguyễn. Lăng mộ và am thờ của bà tại làng Diêm Trường, cùng những giai thoại dân gian, là minh chứng sống động cho tài năng và lòng quả cảm của một nữ anh hùng hiếm có. Qua câu chuyện về bà, chúng ta không chỉ thấy được vai trò của phụ nữ trong những thời khắc lịch sử quan trọng, mà còn nhận ra tầm quan trọng của những chiến thắng nhỏ nhưng mang ý nghĩa chiến lược trong quá trình dựng nước của dân tộc.